درباره چشمه آب گرم «شاهان گرماب» که روزگاری در حوزه شهرستان مشهد قرار داشت

جواد نوائیان رودسری | شهرآرانیوز؛ اطلاعات ما درباره پیشینه استفاده از چشمه مشهور آب گرم «شاهان گرماب» چندان گسترده نیست و گاه شهرت، اسباب فراموشی سابقه می‌شود و مانع از آن است که بتوانیم در پیشینه یک اتفاق یا مکان به درستی و با دقت جست‌و‌جو کنیم.

روستای «شاهان گرماب»، مکان جاری شدن این چشمه آب گرم خاص که روزگاری در حوزه شهرستان مشهد قرار داشت، امروزه بخشی از محدوده شهرستان فریمان است. مشهدی‌ها از دیرباز این روستای قدیمی و چشمه آب گرم آن را می‌شناسند و البته شاهان گرماب به دلیل تولید «قره قروت» و لواشک‌های بسیار خوش مزه نیز میان مردم مشهد اشتهار داشته است. 

از دیرباز چشمه آب گرم شاهان گرماب، به عنوان مکانی برای درمان امراض گوناگون، به ویژه بیماری‌های پوستی شناخته می‌شد. می‌گویند آب این چشمه، تنها آب گرمی است که قابلیت شُرب دارد و از این نظر یک نمونه منحصر‌به‌فرد است. به دلایلی که در این نوشتار عرضه خواهد شد، شاهان گرماب مکان اُتراق و بیتوته زائران و استراحتگاه آنان نیز محسوب می‌شده است؛ کاروان‌هایی که از نواحی جنوبی و شرقی به سوی مشهد رهسپار بودند، دمی را در کنار این چشمه توقف می‌کردند و از مزایای آب گرم آن بهره وافر می‌بردند.

ظاهرا نقل حکایت‌هایی درباره توجه امام رضا (ع) به این چشمه، در این رغبت بی تأثیر نبوده است؛ حکایت‌هایی که البته صرفا حکایت و داستان محسوب می‌شوند و نمی‌توان برای آن‌ها صبغه مستندی در نظر گرفت. اخیرا و ضمن مرور آلبوم‌های انتشار یافته از مجموعه کاخ موزه گلستان، به دو تصویر بسیار منحصر‌به‌فرد از ساختمان حمام آب گرم شاهان گرماب دست یافتم که توسط عبدا...  قاجار، در ماه رجب سال ۱۳۱۱ قمری (دی ماه سال ۱۲۷۲ خورشیدی) گرفته و در آلبوم شماره ۲۴۰ مجموعه کاخ موزه گلستان، بایگانی شده است.

یافتن این دو تصویر بسیار ویژه یکی از قدیمی‌ترین تفرجگاه‌های زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی، مرا بر آن داشت تا درباره اش چند خطی را به رشته تحریر درآورم؛ به خصوص آن که عکس نوشت عبدا...  قاجار ذیل این دو تصویر، خود بخشی از تاریخ شاهان گرماب را به تصویر می‌کشد و از این نظر در مجموعه تصاویر مربوط به خراسانِ دوره قاجار، یک استثنای کم نظیر است. مطالب این گزارش و اسناد بررسی شده آن، برای نخستین بار است که منتشر می‌شود.

روایت اسناد از «شاهان گرماب»

مزرعه شاهان گرماب و زمین‌های اطراف آن، از دیرباز موقوفه آستان قدس رضوی بوده است (سند شماره ۱۵۵۶۷۵ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی). همان طور که اشاره کردم، چنین شهرت دارد که آب گرم شاهان گرماب، تنها آب گرم معدنی آشامیدنی در ایران و شاید دنیاست. این ادعا البته به مطالعه بیشتر نیاز دارد و نمی‌توان به راحتی درباره آن اظهار نظر کرد. در مردادماه سال ۱۳۱۶ خورشیدی، آستان قدس رضوی، به پیشنهاد مستأجر مزرعه شاهان گرماب و در نامه‌ای به پزشکان بیمارستان شاهرضا از آن‌ها درباره آب این چشمه معدنی بسیار مهم استعلام کرد و خواست درباره املاح آن و نیز تشابه آب چشمه با چشمه‌های آب گرم اروپا نظر دهند.

نتایج حاصل از بررسی این افراد و نیز آزمایشگاه‌های مربوط در تهران، نشان داد که آب شاهان گرماب از نظر معدنی، یکی از بهترین آب معدنی‌های دنیاست. آستان قدس طی سال‌های تولیت بر شاهان گرماب، آن را به افراد مختلف اجاره می‌داده است. اجاره نامه و گزارش مربوط به سال ۱۳۴۰ قمری، امروزه در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و نشان می‌دهد که برای دوره‌ای نسبتا طولانی، این مکان در اجاره میرزای ناظر بوده است (سند شماره ۱۵۵۶۷۵).

با این حال و به دلایلی که فعلا معلوم نیست، در دوران نیابت تولیت محمدولی اسدی، مستأجر تغییر کرد و شاهان گرماب به فردی به نام «میرزا عبدالجواد جعفرزاده» اجاره داده شد. او هم ظاهرا تا پایان دوره پهلوی اول، مستأجر شاهان گرماب بوده و هر دو سال یک بار اجاره نامه اش را تمدید می‌کرده‌اند.

ارتباط با «جمعیت شیر و خورشید سرخ»

یکی از وقایع جالبی که درباره تاریخ مزرعه شاهان گرماب باید به آن اشاره کنیم، طرح موضوع واگذاری درآمد آن به «جمعیت شیر و خورشید سرخ» در سال ۱۳۰۹ خورشیدی است. این که آیا موضوع وقف نامه مزرعه با چنین اقدامی هماهنگ بوده یا نه، مسئله‌ای است که نیاز به بررسی دقیق دارد. اما می‌دانیم که بخش مهمی از کاربری موقوفات در نیمه دوم دوره پهلوی اول، دچار تغییر شد و از حیز انتفاع ساقط شد و از این نظر، ساختار و فرهنگ وقف در ایران دچار آسیب جدی شد.

اما موضوع این واگذاری را محمد ولی اسدی طی نامه‌ای رسمی در ۳۰ آذرماه سال ۱۳۰۹ خورشیدی به ریاست عالی جمعیت شیر و خورشید سرخ ابلاغ می‌کند. در متن این نامه آمده است: «مزرعه مزبوره از اول فروردین ماه سال جاری (۱۳۰۹ خورشیدی) برای مدت دو سال به آقای میرزاعبدالجواد جعفرزاده از قرار سالی پنجاه تومان با شرایط مخصوص، من جمله ساختمان عمارتی است که دارد از این حیث راحت باشند اجاره داده شده. به معزی الیه اخطار شد که از اول فروردین ماه سال آینده (۱۳۱۰ خورشیدی) با آن مؤسسه (جمعیت شیر و خورشید سرخ) طرف حساب خواهد بود. (سند شماره ۶۷۰۱۴ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی).»

شاهان یا شاهین؟ مسئله این است

نکته دیگری که باید درباره مزرعه شاهان گرماب به آن توجه کرد، نام این مزرعه است. حتی در اسناد متأخر نیز درباره نام مزرعه مذکور، اختلاف نظر دیده می‌شود. در حالی که اسناد آستان قدس رضوی بر نام «شاهان گرماب» تصریح دارد، در نامه‌های مقامات ارشد، مانند عبدالحسین تیمورتاش (وزیر دربار رضاشاه و رئیس وقت جمعیت شیر و خورشید سرخ)، نام «شاهین گرماب» بر مزرعه مورد مطالعه ما اطلاق شده است.

او طی نامه‌ای خطاب به هیئت مدیره جمعیت شیر و خورشید سرخ می‌نویسد: «با اظهار امتنان از حُسن ظنی که آن هیئت محترم به این جانب راجع به واگذاری شاهین گرماب در ضمن مراسله نمره ۲۶۸/۱ ابراز نموده‌اند، سواد مراسله‌ای را که در این باب به نیابت محترم تولیت عظمی نوشته شده است برای اطلاع آن جمعیت ارسال می‌داریم. ۱۸/۱۰/۱۳۰۹.»

تعیین تکلیف درباره نام این مکان را باید به بررسی دیگر اسناد موکول کرد؛ با این حال، عبدا... قاجار، ذیل دو عکسی که بهانه نوشتن این گزارش شده، از نام «شاهین گرماب» استفاده کرده است؛ اقدامی که نشان می‌دهد در برخی اسناد بالادستی، از این عنوان برای معرفی آب گرم مشهور نزدیک مشهد استفاده می‌کرده‌اند. شاید هم شاهین گرماب، تغییر شکل یافته همان «شاهان گرماب» باشد یا بالعکس.

شرحی بر ۲ تصویر ناب تاریخی

برگردیم به مطالعه بر روی قدیمی‌ترین عکس موجود از شاهان گرماب. طبق تصویر گرفته شده توسط عبدا...  قاجار، ساختمان بنا شده بر روی آب گرم شاهان گرماب، جهتی شرقی-غربی داشته است. در جبهه شرقی بنا، بقایای قلعه‌ای قدیمی دیده می‌شود که احتمالا یادگار ایام تاخت و تاز ترکمانان در صفحات شمالی خراسان بوده است. می‌دانیم که غارتگری‌های آن‌ها تا حوالی شاهرود و روستا‌های اطراف آن نیز گسترش یافته بود. (نگاه کنید به سفرنامه افضل الملک.)

با این حال، در زمان برداشتن عکس، ظاهرا دیگر از تاخت و تاز‌ها خبری نبوده است و شاید به همین دلیل، قلعه را به حال خود رها کرده‌اند. نکته بسیار مهم دیگر در بررسی محتوای تصویرها، یادداشت‌های عکاس در حاشیه آن هاست؛ عبدا... قاجار با ظرافت تمام، گزارشی مختصر از شکل و تاریخ بنا و نیز متن کتیبه ساخت آن، در اختیار مخاطب قرار می‌دهد که در نوع خود کم نظیر است.

وی می‌نویسد: «طول حمام چهارده ذرع (یک ذرع: ۰۴/۱ متر) و هشت گره (هر گره ۵/۶ سانتی متر) [است؛]دوازده صفه دارد؛ صفه‌ای که به طول حمام واقع است، سه ذرع طول دارد. ارتفاع طاق تا صحن حمام هشت ذرع و شش گره [و]تقریبا دو ذرع و چارک کم (یک چارک: ۲۶ سانتی متر) عمق حوض است. کلیت محل حمام عرض پانزده ذرع طول ۲۵ ذرع و شش گره بنای حمام از سنگ و آجر است. [بنا]در عهد شاه سلیمان صفوی ساخته شده [و]این قصیده [درباره تاریخ آن]بر روی سنگ حجاری شده است:

در ایام سلیمان شاه جم جاه
که باشد بر مدارش چرخ گردون

ضمیرش نور گر بخشد به عالم
شود هر ذره‌ای خورشید تابان

ز اخلاق نکو توفیق ایزد
قرین گردید با اقبال سلطان

به گرماب از برای فوج زوار
بنای حوض کرد از فضل یزدان

چه حوضی هم چنان جام جهان بین
که باشد عکس جان در وی نمایان

تعالی ا... زهی عالی بنایی
که چرخ هفتمش شد فرش ایوان

ز وسعت بحر را در برگرفته
فلک در زیر سقفش گشته پنهان

چه گویم وصف آن عالی عمارت
که گویا هست فکر نکته سنجان

به اعجاز شه دین آب این حوض
چه می‌گردد شفای دردمندان

خرد گفتا به تاریخش بگو گرد
بحوض ابدال سلطان آب حیوان

عبدا... قاجار در ادامه می‌افزاید: «آب این چشمه خیلی گرم [است و]در میان چشمه نمی‌توان رفت مگر وقتی که به حوض می‌ریزد آبش زلال و گواراست و تقریبا هشت یک سنگ آب دارد؛ باغچه‌ای کوچک در جلو [قرار گرفته است]و قدری زراعت می‌شود که کفایت یک خانوار که متولی آنجاست می‌کند. این چشمه از توی خود حمام بیرون می‌آید.»

در ادامه حتما بخوانید تاریخچه‌ای ۹۳ ساله از سدی روی رودخانه طرق مشهد | بندی که آب نداد

از گزارش بسیار کوتاه و البته فوق العاده مفید عبدا...  قاجار می‌توان چند نکته بسیار مهم را فهمید:

نخست اینکه بنای موجود بر روی شاهان گرماب در دوره شاه سلیمان صفوی و در سال ۱۰۸۲ قمری / ۱۰۵۰ خورشیدی (حدود ۳۵۳ سال پیش) ساخته شده است. (تبدیل مصرع آخر شعر در قالب حروف ابجد ۱۰۸۲‌ می‌شود)

دوم اینکه بنای حمام شاهان گرماب، به نوعی خدمت رسان زائران امام رضا (ع) محسوب می‌شد. این حمام بر سر راه ارتباطی مشهد به سرخس قرار داشت و طبعا زائران و مسافران بسیاری، هنگام عبور از مواهب آن برخوردار می‌شدند و خستگی را از تن به در می‌کردند. این امکانات به رایگان در اختیار زائران قرار نمی‌گرفت و باعث ایجاد درآمدی مداوم برای موقوفه می‌شد.

سوم هم با توجه به گزارش عبدا...  قاجار، بنای حمام شاهان گرماب در دوره قاجار (سال ۱۳۱۱ قمری-۱۲۷۲ خورشیدی) که به عنوان زمان برداشتن عکس در پرونده آلبوم شماره ۲۴۰ ثبت شده است، با فرض تبدیل واحد‌های طول به یکدیگر که در متن مورد اشاره قرار دادیم، ۶/۱۵ متر طول، ۵۹/۵ متر عرض، ۲/۸۷ مترمربع مساحت و ۷/۸ متر -از زیر گنبد- ارتفاع داشته و عمق حوض (استخر) نیز، حدود ۸/۱ متر بوده است. با چنین اطلاعاتی، به راحتی می‌توان ویژگی‌های بنای دوره صفوی را به دست آورد.

چهارم چنین به نظر می‌رسد که خواص دارویی این آب، چه از نظر درمان امراض پوستی و چه از نظر آشامیدن آن، ظاهرا از قدیم معلوم و مورد توجه بوده است.